موزهدارکیست؟
موزهدارکیست؟
کرم میرزایی*
پیشینۀ موزهداری
آغاز فعالیت موزهها با دورۀ نوزایی در اروپا همراه است. خانوادۀ مدیچی با حمایت از هنرمندان و گردآوری آثار آنها و همچنین کاوشهای علمی باستانشناسی در پمپیی و نگهداری و نمایش آثار یونان و روم باستان، نخستین گامهایی برای موزهداری در سطح دنیا است. اولین مجموعه شخصی دنیا در سال 1683 میلادی در آكسفورد انگلستان با نام موزه آشمولین به صورت عمومیدر آمد.
اوج هنری موزهداری جهان را میتوان در موزۀ لوور پاریس دید. این موزه كه هماكنون بهصورت یك مركز بزرگ پژوهشی در آمده است، بزرگترین موزه دنیا بهشمار میآید. ساختمان این موزه پیش از انقلاب كبیر فرانسه، یكی از كاخهای سلطنتی فرانسه بود كه در آن آثار با ارزش هنری نگهداری میشد. پس از انقلاب كبیر فرانسه در سال 1789 میلادی این كاخ با آثارش به مردم فرانسه اهداء شد و در سال 1793 میلادی تبدیل به موزۀ ملی فرانسه گردید.
پیشینۀ موزه در ایران را هر چند در نمونههایی مانند چینیخانۀ شیخصفی در اردبیل و کاخهای شاهان صفوی که پٌر از نقاشیهای دیواری، تزئینات معماری و هنرهایدستی است، یا در دورۀ قاجار با تأثیرپذیری از اروپا موزههای درباری تشکیل شد. اما گامهای محکم و اساسی برای موزهداری در ایران با گشایش موزۀ ایران باستان، آغاز شد.
موزه را نبایستی مكانی دانست كه در آنجا صرفاً آثار تاریخی و باستانی به نمایش در میآید، بلكه تمامی نمایشگاههای هنری، علمی، جانوری، پزشكی، نگارخانهها، كتابخانهها و آرشیوها و بیشتر بناهای تاریخی بهنوعی موزه هستند. هر شیء و اثرِ به نمایش گذاشته شده در موزه یا نمایشگاه زبان حالی دارد و با بینندهاش ارتباط برقرار میكند.
موزهدار کیست؟
تمام کارهایی که منجر به تأسیس، راهاندازی و ادارۀ یک موزه میشود به طور کلی موزهداری نام دارد.
دانشِ موزهداری در عمل دارای دو بخش است که در واقع مکمل یکدیگرند، یکی گردآوری و نگهداری مجموعه و دیگری بهره برداری از آن.
بخش نخست تئوري یا موزهشناسي است كه به بحث راجع به تاريخچه پيدايش موزهها، حكمت موزه در جهان و تمام كارهاي تئوريِ ديگر راجع به ساختار موزه میپردازد. و مواردی همچون گردآوري اشياء (وظيفه اصلي موزه)، ثبت و ضبط آنها، آمادهسازي براي نمايش و ارائه و كارهاي آموزشي و پژوهشي در بخش دوم عملي (موزهنگاري) مطرح است.
واژۀ موزهاوگرافی یا موزهنگاری در برگیرنده بخش عملی یا توصیف عملی کار است و این دو بخش، یعنی دانشِ موزهشناسی همراه با هنر موزهنگاری است که همزمان پیام موزه را به گروههای مختلف بازدید کننده انتقال میدهد.
مدیریت موزه: بالاترین شخص تصمیم گیرنده در برنامههای راهبردی موزه است. مدير راهبري فكري موزه را از طريق دانش تخصصي در زمينه مقررات موزه به عهده دارد. همچنين مسئول سياستگزاري تأمين بودجه، ارائه طراح سازماندهي، امور پرسنلي، هدايت برنامهها و مشاهده و هماهنگي كارمندان ميباشد.
از ديگر فعاليتهاي چرخهاي مدیر موزه، تلاش در بهدست آوردن اشياء و تکمیل مجموعههای موزه، فراهم نمودن شرایط مناسب نگهداري اشیاء، فراهم نمودن زمینههای تحقيق تفسير و نمايش اشياء آثار است.
ساختار مدیریتی موزه باید استقلال مدیریتی، استقلال مادی و استقلال اداری داشتهباشد تا بتواند کارکرد واقعی که همانا تأثیرگذاری بیشتر بر جامعه است را اشکار کند. جامعه است
موزهدار: فردي متخصص و تحصيل كرده در رشته دانشگاهي مرتبط با مجموعههاي موزه است. موزهدار باید دانش تخصصي در يكي ازمباحث موزهاي را داشته باشد. با توجه به کارکردهای گوناگون موزهها، موزهدارها نیز وظایف گوناگونی بر عهده دارند.
موزهدار آموزشگر: مسئول و اداره کننده برنامههای آموزشی مانند سمینارها، همایشهای علمی ـ آموزشی و سخنرانیهای در موزه است. همچنین برنامهریزهای آموزشی بلند مدت، میان مدت و کوتاه مدت موزه و نیز شناخت اهداف و برنامه هاي آموزشي وارائه سيستم هاي آموزشي در سطح مدارس و دیگر موسسأت آموزشي را بر عهده دارد.
موزهدار پژوهشگر: پژوهش بر روی آثار موزهای، توانايي تفسير اشياء، شناسایی، مهارت در بكارگيري روشهاي تحقيق و ايجاد ارتباط بين علومي كه مرتبط با مجموعهها مي باشد.
موزهدار حفاظتگر(Conservator): موزهدار حفاظتگر با آگاهي از عوامل آسیبرسان با استفاده از روشهای حفاظتی در حفاظت پیشگیرانه، مرمت و نگهداري آثار در مخازن نگهداری اشیاء موزهای و سالنهای نمايش اشياء تلاش میکند.
راهنمای موزه: مسئوليت راهنمایی و اطلاع رسانی مخاطبان موزه و معرفي اشياء به روشهای گوناگون،
مهارت در شيوهاي ارتباط چه از لحاظ گفتاري و چه از لحاظ نوشتاري به منظور ايجاد ارتباط سطوح مختلف تحصيلي و نيل به اهداف رضایتمندی مخاطبان از ویژگیهای این گروه از موزهداران است.
امیناموال موزه(keeper): این موزهدار در راستای فعالیتهایی از جمله؛ شناخت از مجموعه موزه، آگاهي از روشهاي ارزيابي برای شناسایی اشیاء قابل ثبت، مسئول سازماندهي و نگهداري فرمهاي تنظيم شده، اسناد قانوني پروندهها و اطلاع از سيستمهاي مرتبط با بهدست آوردن و تحویل اموال، فهرستبندي، بستهبندي، انبارداري و كنترل مستمر اشياء ميباشد.
جمعدار موزه: تمامي مراحل مربوط به امانت گرفتن و امانت دادن اشياء را سازماندهي ثبت و هماهنگ ميكند. اين اعمال شامل نگهداري يا بستهبندي اشياء هنگام تشکیل نمایشگاه یا امانت دهی به دیگر موزهها، انتخاب روشهاي ارسال يا بررسي اشياء ورودي و خروجي، جمعدار باید در هنگام ثبت اطلاعات اشیاء را طوري سازماندهي كند تا حقايق، فرضيهها و نظريهها را بهتوان بهطور مفيد و به آساني از آن استخراج كرد.
آگاهي از روشهاي ثبت اموال فرهنگي تاريخي،آگاهي از امور مخزنداري و نگهداري اشياء، آگاهي از مسائل قانوني مرتبط با مجموعهها، آگاهي از سيستمهاي پردازش و مديريت اطلاعات، آگاهي از روشهاي بستهبندي و حمل و نقل اشياء و چگونگي حفاظت از آنها، آگاهي از روشهاي حفاظت فيزيكي.
طراح نمايشگاه: این افراد طراحي نمايشگاه، نظارت بر ايدههاي موزهداران و مدیران بخشهای موزه را به شكل نماشگاههاي موقتي يا دورهاي را بر عهده دارند. وی در جهت تحقق اين اهداف از طراحي، مدل سازي، نور پردازي و مکانیابی برای نمایش دادن اشياء و آثار موزهای در محل مناسب كمك ميگيرد. طراح نمايشگاه ميتواند بهعنوان مشاور ايجاد نمايشگاه انجام وظيفه كرده و مسئوليت اجرايي داشته باشد.
موزهدار گزینشگر آثار(Curator): برای انتخاب آثار موزهای در تالارهای نمایش و برگزاری نمایشگاههای موقت نیاز به شناخت مجموعههای موجود است از این رو متخصص گزینشآثار در موزهها این عمل را انجام میدهد.
مستندنگار: شناسایی دقیق آثار موزهای، تهیۀ شناسنامۀ آثار و ثبت آنها در دفاتر از مهمترین وظایف یک موزهدار مستندنگار است. مستننگار ممکن است از روشهایی مانند عکاسی، فیلمبرداری، طراحی و استفاده از چند رسانهایها بتواند در دستیابی به اهداف خود کوشش کند.
جایگاه مستندنگاری درحیطههای موزهداری و حفاظت مرمت اشیاء مشابه دیگر پروژههای علمی است. در این گونه پروژهها، نوع بازدید و بررسی کارشناسانه، اهدف، گردآوری اطلاعات و مشاهدۀ مستقیم شیء و اظهار نظر دربارۀ ویژگیهای فنی، هنری و قدمت تاریخی آن در محدودۀ خواسته شده است.
هدف از مستندنگاری تهیۀ گزارش از وضع موجود و گردآوری اطلاعات و مشاهدۀ اثر برای ارائۀ پیشنهادهای سازند در جهت پیشگیری از آسیبها و نگهداری بهتر از اشیاء موزهای است. هدف پایانی از مستندنگاری تهیه و تکمیل شناسنامۀ اشیاء موزهای است. اطلاعات اشياء موزهاي معمولاً به روشهای شفاهی، نوشتاری و ديجيتالی به مخاطبان و مراجعهکنندگان ارائه میشوند. بهترين حالت ارائه اطلاعات به پژوهشگران و بازديدکنندگان بهصورت ديجيتالی و رایانهای است. زیرا در کمترین زمان و بهترین کیفیت اطلاعات منتقل میشود.
موزهداران با استفاده از چندرسانهایها مانند عکس، فيلم، متن و... از اشياء موزهای، امکان بهرهبرداریهای پژوهشی را برای محققان، مراجعهکنندگان و مخاطبان هدف را فراهم میکنند.
کتابشناسی
حکمت، محمد، درآمدی بر مدیریت موزه و نگارخانه، تهران: نزهت،1386.
خواجهئيان، سايه، مخاطبشناسي موزه، موزه ها شماره 19، پائيز 1383، ص 3
روح الله امینی، محمود، مبانی انسانشناسی، تهران.
دبيرينژاد، رضا، موزه ديروز امروز فردا، تهران: نشر ساحت بهار 1383.
ميرزايی،کرم، پاياننامه کارشناسی، بررسی و مقايسه مخازن موزههای ايران با معيارهای بينالمللی با تکيه بر مخزن موزۀ فرش ايران، مرکز آموزش عالی ميراث فرهنگی ،1382.
نفیسی، نوشیندوخت، موزهداری، تهران: انتشارات سمت،1375.
*کارشناس موزهداری موزۀ ملی ایران و کارشناسی ارشد پژوهش هنر دانشکدۀ هنر دانشگاه شاهد