ساختار علمی یک موزه
ساختار علمی یک موزه
کرم میرزایی*
واژگان کلیدی: موزه، موزهداری، ایکوم
تعریف: نقش حیاتی موزهها در جوامع بشری نقشی بدیع، ماندگار و مروج نابترین پدیدههای فرهنگی است. موزهها از معدود مراكز حافظ یادگاران نسل گذشته و در حقیقت فرزندان هنر و تاریخ هستند. هر یك از این اشیاء در عین بیزبانی به هزار زبان سخن میگویند و اسناد معتبری از هنر، فرهنگ و تاریخ را ارائه میدهند.
موزه: براساس، اساسنامۀ شوراي بينالمللي موزهها(I.C.O.M)، موزه موسسهاي است دائمي که بهمنظور حفظ و بررسي و گسترش مجموعههاي هنري، تاريخي، علمي و فني... از راههاي گوناگون بهويژه با نمايش آنها براي همگان در جهت بهرهمندي و آموزش آنها بر پا شود.
ايکوم: شوراي بينالمللي موزهها International Council Of Museumsکه به اختصار ايکوم(I.C.O.M) ناميده ميشود، سازماني است غير دولتي وابسته به يونسکو. ايکوم بزرگترين خانواده جهاني موزهشناسان و سازمانهايي است که به نحوي با تعريف موزه در ارتباطند.
با تعمق و تفكر میتوان زبان حال این آثار را دریافت و از دیدگاههای مختلف آنها را بررسی نمود.
ساختار علمي يك موزه
هر موزه يك ساختار عملي دارد و اهداف فرهنگي در مثلث مديريت آن بهصورت متقابل ديده ميشود.
مجموعه متشكل است از تعدادي شيء كه طبق قراردادي قانونمند و هدفدار در كنار هم چيده و قرار گرفتهاند. اين مجموعهها با هم بيانگر واقعيتي و فرهنگي از مردم و جامعه خاصي است. اگر يك موزه را كتابي بدانیم، اشياء كلمههای آن و مجموعهها جملههای آن هستند، كه توسط عاملي (موزهدار) به هم ربط داده شده و مفهوم خاصي را القاء ميكند.
موزه در سادهترین شکل خود ساختمانی است که مجموعهای از آثار طبیعی یا بازماندههای انسانی را به منظور بازدید و مطالعه در خود جای داده است. این آثار ممکن است از ژرفای زمین و دریا آمده باشد و یا قطعهای از سرستون سنگی یک بنای باستانی و فسیل جانوران منقرض شده در هزارههای گذشته یا تخم پرندگان کمیاب باشد؛ همچنین ممکن است به دوران معاصر یا عهد باستان تعلق داشته باشند.
موزه علاوه بر نگهداری اشیاء هویت آنها را نیز شناسایی میکند؛ این سرآغاز شناخت یک شیئ در برقراری ارتباط با آن است؛ این ارتباط سبب میشود که افکار بازدید کننده از محیط مألوف خود به دوردست سفر کند.
موزه مجموعهها را چنان در معرض تماشا قرار میدهد که بازدیدکننده علاوه بر تفرج خاطر، به سوی بهرهگیری علمی نیز هدایت میشود، چراکه نحوۀ ارائه آثار و اشیاء اگر سنجیده باشد بازدیدکننده، احساس شادمانی کرده، آثار را مورد توجه بیشتری قرار داده، دوباره به آنها فکر میکند و به بازدید مجدد آن علاقهمند میشود. یکی از مهمترین کارهای موزه به نمایش گذاشتن داستانِ انسانِ گذشته در برابر چشمان انسان معاصر است و نشان دهد که او چگونه دانش خود را دربارۀ جهانی که در آن زندگی کرده، کسب کرده است، چگونه زندگی خانوادگی خود را بنا نهاده و چگونه هنر، صنایع و تمدن و فرهنگ خود را ساخته است. پژوهشها نشان میدهد که مجموعهسازی از ویژگیهای تمدن پیچیده او بودهاست. از همان آغاز که تنها پوشش و اسلحه نیاز اساسی او را تشکیل میداد، بشر آموخت که چگونه آنها را گردآورد و برای آینده خود ذخیره کند.
یک موزۀ ایدهآل با مشخصههای زیر شناخته میشود:
1- اساسنامه موزه
اساسنامۀ موزه مهمترین ساختار یک موزه را تشکیل میدهد. هدف هر موزه را ميتوان در اساسنامه راهبردي آن خلاصه كرد و اساسنامه توجيه كنندۀ موجوديت موزه، كاربري آن و حوزۀ فعاليت آن است. اساسنامهاي مطلوب است که در آن بتوان، ماهيت موزه، اشياء تشكيل دهنده، طريقه شكلگيري، دورۀ تاريخي مجموعههای به نمايش درآمده در آن، حوزههاي اجتماعي، منطقهايِ (ملي يا بين المللي) را یافت. که اشياء از آن گردآوري شده است، علت گردآوري اشياء، اینکه موزه با اشياءاش چه ميخواهد بكند؟ و...
كار مديريت موزه با نگارش اساسنامهاي از اهداف موزه آغاز ميشود كه اين اساسنامه با مواردي ديگر نظير خط مشي سياستها و آئيننامهها، و دستورالعملهاي مورد نياز در نمايشگاههاي تكميل خواهد شد.
اساسنامۀ موزه مرجعي است كه حوزۀ عملكرد و نقش موزه را در جامعه تعريف ميكند. نوشتن اساسنامهاي دقيق و روشن ميتواند از ساعتها اتلاف وقت و بحثهاي بيمورد و همچنين كج فهميهاي احتمالي جلوگيري كند و اين مهم زماني حاصل ميشود كه حوزههاي فعاليت موزه به طور واضح تشريح شده باشد.
در اين راستا موزه با نمايش گذاردن آثار برجستهاي از هنرهاي زيبا و صنايع دستي ممتازي به هدف خود نائل ميشود و ميتواند بهعنوان گنجينهاي از ميراث فرهنگي برای خدمت به مردم جايگاه خود را حفظ كند.
تنظیم آئيننامهها و تعیین سیاستها برای رسیدن به اهداف؛ گردآوري اشياء، تملك اشياء، واگذاري اشياء، نگهداری و استفاده از مجموعهها، امانت دادن اشياء، استفاده از امكانات موزه، برپایی برنامههاي عمومي، نمايشگاهها، حفاظت و ايمني موزه، پیشگیری از حوادث و اتفاقات طبيعي آسیبرسان به اشیاء و... در موزه خواهد بود.
2- بستر سازی مناسب در يك موزه
بستر ارتباط منطقي بين اشياء است، ممکن است اين ارتباط به نحوه كونولوژيك يعني ارتباط ميان اشياء موزهاي و دیگر علوم برقرار باشد. هر شيء باید در ارتباط با شيء كنارش يك مطلبي را تشريح كند و كونولوژي باشد، يعني داراي رعايت تقدم تاريخي باشد. بنابراین بستر مناسب در یک موزه هنگامی میسر میشود که:
(1) در پرتو روانشناسي باشد.
(2) رابطه بين اشياء بيانگر مطلب و مفهومي است
(3) داراي حلقههاي مفقودهاي است كه يافتن آن به عهده موزهدار است.
مهمترین بستری که موزه در آن شکل میگیرد بستر فرهنگي است که از راه تهیۀ نقشه، طرح، جدولهاي راهنما و دستگاههاي سمعي و بصري حاصل ميشود.
3- نحوة ارائه و چددمان آثار در موزهها
روش ارائه و چددمان آثار در موزه با در نظرگرفتن نوع موزه، موضوع و مخاطبان موزه انجام میگیرد. بهطور کلی چند روش علمي برای ارائه و نمايش آثار موزهای وجود دارد.
- تاريخي chronological در این روش براساس سیر تاریخی تکامل اندیشهها، آثار، زمان ساخت و... استوار است.
- نحورة ارائه هنري esthetics آثار بر مبناي زيباشناختي چیده میشوند.
- اكولوژيكيecology روش ارئه در موزههای علوم طبیعی بر اساس رابطه ميان موجودات زنده و محيط زيست است.
-روش روایی didactic در مورد موزههای که مخاطبان خاص مانند کودکان یا نابینایان اجرا میشود.
- روش پویا dynamic
4- چگونگي گردآوري اشياء
به منظور تحقق بخشیدن به اهداف موزهها، پشتيباني مديريت از برنامههای موزه و هدايت کارکنان برای جلب نظر
مخاطبان، مجموعۀ موزه باید غنی باشد یا برای گردآوری و تکمیل مجموعهها تلاش کند. با به كاربستن این نظرها، باعث گردآوري متعهدانه اشياء، اطمينان خاطر جمعداران، مرمتگران آثار، امیناموال و پژوهشگران اشياء خواهد بود.
چگونگی گردآوری اشیاء در موزهها با نوع موزه، موضوعهای مورد نظر و مخاطبان موزه متفاوت است. اما شیوهایی مانند کاوشهای علمی، خرید آثار، اهداء و سفارش ساخت آثار از مهمترین روشهای گردآوری اشیاء موزهای هستند.
5- امكانات و تجهيزات
بايد در اساسنامۀ موزه موارد استفاده از امكانات، تجهيزات و خدمات موزه تهيه و تدوين شود. هدف از اين كار حمايت از سياستهاي موزه و ايجاد امكان براي استفاده و بهره برداري از استاندارد تجهيزات و امكانات موزه است. در همۀ اين موارد نخستین عامل در تصميمگيريِ استفاده از امكانات، این است که بايد حمايت و پشتيباني از اهداف و خط مشيء موزه باشد.
امكانات و تجهيزات موزه براي آموزش عامه، تحقيق، پژوهشگران و نيز به منظور سرگرمي و تفريح دیگر بازدید کنندگان استفاده میشوند. استفادۀ کارکنان موزه از امكانات و تجهيزات موزه، برای پیشبرد اهداف موزه و رضایتمندی مخاطبان است. درعين حال بايد تلاش نمود تا فرهنگ عدم استفاده شخصي از امكانات موزه همهگير شود و اين مورد براي همگان به خصوص افراد و گروهها و موسساتي توجيه شود كه غالباً تقاضاي استفاده از امكانات موزه را تنهاَ به خاطر اهدافي كه هيچ ارتباطي با مقاصد و خط مشي موزه ندارند، مطرح ميكنند. قابل ذكر است كه تمام فعاليتهاي موزه نياز به تدابیر امنیتی و حفاظتي دارد. البته باید توجه شود كه در این راستا به نگهبانان زبده و استفاده از سیستمهای حفاظتی مثل دوربینهای مدار بسته، هشدار دهندهها و چشمهای الکترونیکی ضروری است. و معمولاً فضاهای مشخصي در محوطه موزه برای انجام فعاليتهاي عمومي اختصاص داده ميشوند.
6- ساختمان موزه
ساختار بناي موزه و تسهيلات آن به وجهه موزه در قالب برداشتي كه مردم از موزه براي پاسخ به نيازهايشان دارند كمك ميكند. بناهاي موزه از دو جنبه با يكديگر متفاوتند، نخست ساختار فيزيكي بنا و دوم تسهيلاتي كه ارائه ميدهند.
بخشهای اصلی ساختمان موزه عبارتند از؛ سالنهای نمایش اشیاء، مخزن نگهداری اشیاء، آزمایشگاه حفاظت و مرمت، سالن گردهمایی، کتابخانه، بخش پژوهشی، تبلیغات و اطلاعرسانی، واحدهای رفاهی، بخش سمعی و بصری، بخش کودکان، تاسسیات و...
7- كادر اداري موزه
وظيفه اصلي كاركنان موزه ایجاد ارتباط بين اشياء، مجموعهها و بازديدكنندگان است، اساس کادر اداری در موزه بر مبناي نگهداری مناسب از مجموعهها و رضایتمندی مخاطبان است.
تجهيز موزهها به كادر اداري متخصص (موزهداران، راهنمایان موزه، حفاظتگران آثار، پژوهشگران، امین اموال و... ) باعث ميگردد كه دقت عمل در عملكردهاي موزه ارتقاء يابد تا جايي كه بخشهاي گوناگونی در اداراۀ موزه تشكيل شود. اداره بازاريابي از جمله اين بخشهاست. برداشت كادر اداري از مجموعه و مردم است كه مفهوم اطلاعات ارائه شده بازديد كننده را تعريف ميكند.
8- گروه واكنش به بحران
يك گروه واكنش به بحران ميبايستي در موزه تشكيل شود. اين گروه بايد از مسئول هماهنگي محافظ، مهندسان راه و ساختمان، مهندس برق، مأمور آتشنشاني، مأمور مالياتي، مأمور پليس مسئول بهداشت و ديگر تخصصها تشكيل شده باشد. آنها ميبايستي وظايف ويژهاي محول شود و مرتباً جلساتي تشكيل دهند تا وضعيت موزه مورد بررسي مجدد بهعمل آورند.
*کارشناس موزهداری موزۀ ملی ایران و دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهش هنر دانشکدۀ هنر دانشگاه شاهد تیرماه1387 خورشیدی