مديريت فضا در مخازن موزه ها
کرم ميرزايي کارشناس موزهداری
مخزن يا گنجينه از بخشهاي مهم موزه به شمار ميآيد، به طوري که موزه به پشتوانه اشياء موجود در آن اعتبار ميآيد. امروزه فراهم نمودن شرايط نگهداری و بهينهسازي مخازن و همچنين مديريت در آن از وظايف موزهداران است. فضاهايي را که برای مخازن در نظر گرفته ميشود، محدود اند و با تعداد و حجم آثار همخواني ندارد. از اين رو بيشتر اوقات موزهها با کمبود جا مواجه ميشوند. اين کمبود را با مديريت درست در تقسيمبندي فضاهاي موجود و نيز استفاده از تجهيزات تا حدي قابل جبران است.
ظرفيت مخزن
ظرفيت مخزن کميتي از فضای مخزن موزه است که، شرايط نگهداری اشياء در آن به بهترين شکل طراحی و ساخته شده است. موزهاي را نميتوان يافت كه مخزن آن ظرفيتي نامحدود داشته باشد. اما تجهيزات مناسب و كافي به همراه مديريت مؤثر، امكان استفاده بيشتر از مخزن را فراهم ميآورد.
بسياري از موزههاي كوچك هرگز فرصت كافي براي انبار كردن اشياء را نداشتهاند. به همين سبب مديران اين موزهها، هميشه مجبور بـودهاند كه از مخازن و انبارهاي نامناسب يا با موقعيت نامطلوب، استفاده كنند معمولاً اين مخازن متمرکز نبوده و در يك يا چند ساختمان پراكنده هستند.
با توجه به اين که مخازن اين گونه موزهها به شكل تدريجي و منفرد ساخته شدهاند، تا بهطور موقت از فشار كمبود فضا رهايي يابند، اما اين کار به اشياء آسيب فراوانی وارد ميآورد.
موارد كمبود فضا
· مواردي كه نياز به جاي اضافي براي بر پا كردن نمايشگاههايي باشد. در اينصورت تامين جا براي انبارها و مخازن اولويت دارند.
· تمايل به كم كردن اشياء موجود در نمايشگاهها و سالنهای ارائه آثار. هنگام بازسازي و مـرمـت نـگـارخـانـهها و سالنهاي نمايش اشياء را به انبار و مخازن مـيبـرنـد، امـا پـس از پـايـان ايـن كـار اشـياء كمتري را به نگارخانهها بر ميگردانند.
· گسترش يافتن و متراكم كردن مجموعهها، به دليل عدم هماهنگي ميان برنامههاي حفاظت از مجموعهها و افزودن و كاستن از حجم آنها. هر چند که يکي از راه حلهای ايدهال براي حل مسائل مخزن و انبار موزهها، فراهم كردن مخازن جديد است.
راههاي بهبود و گسترش ظرفيت مخازن
· سازماندهي مجدد اشياء براي استفادة بهتر از تجهيزات موجود؛ براي مثال، اين كار را ميتوان با طبقهبندي اشياء بر اساس اندازة آنها براي اسـتفادة بهتر از قفسهها يا فضاهای مرده ميان جعبهها و محفظهها انجام داد.
· ادارة مخزن با سختگيرهاي بيشتر براي استفادة بهينه و مؤثر از تجهيزات.
· استفاده از نگارخانههاي عمومي براي بخشي از مخزن كه قابل ديدن هم هست و شرايط لازم براي حفاظت از اشياء را مختل نميكند(مخازن با سيستم باز).
· تهيه تجهيزات جديد و اضافي براي استفادة مؤثرتر از كف يا ظرفيت كلي مخزن كه البته بايد ميزان مجاز بار و شرايط ايمني را هم مدنظر داشت.
· انتخاب يكي از كارمندان بهعنوان مسئول تقسيم مخزن و تجهيزات آن كه به استفاده مؤثر از آنها نظارت داشته باشد.
شرايط دسترسي به اشياء و جابجايي آنها
دسترسی آسان به اشياء در مخزن از ويژگيهاي مهم مخازن استاندار است، به همين سبب اشياء مخزن را بر اساس اندازة، وزن، ابزار دسترسي و شيوه جابجايي، به سه دسته طبقهبندي ميكنند.
1- اشياي ريز
اشيايي كــه ابعاد و اندازه کوچکی دارند. نمونه اين اشياء دانههای ريز، رشته مهرهها، ابزارهای سنگی، پيکرکهاو..است. اين اشياء به دليل اندازه کوچک ميتوان بهطور مجموعهای در جعبههايی با اندازههاي مناسب نگهداری ميکنند. با در اختيار داشتن تصاوير کوچک در کنار جعبه، جستجو و دسترسي به اشياء سريعتر انجام ميگيرد. سپس اين جعبهها را بهصورت دستي جابجا و در كشوها، قفسهها و كابينتهای ويژه نگهداري ميکنند.
2- اشياي کوچک
اين دسته از اشياء را ميتوان به طور جداگانه و يا در جعبههای ساخت شده، نگهداری کرد. اشياء کوچک را دستي يا مكانيكي ( با چرخ دستي يا بالابر ) جابجايي کرده و آنها را بر روي طبقهها و پالتهای تهيه شده قرار ميدهند، کتابهای قديمي، نسخههاي خطي، تابلوهای نقاشي و.... از اين دسته اشياء هستند.
3- اشياء بزرگ و سنگين
خمرههای سفالی بزرگ، دست بافتههای بزرگ، تابلوهای بزرگ نقاشي و... اشيايي هستند که اندازه بزرگ دارند و برای نگهداری آنها نياز به تجهيزات ويژهاي برخوردار است. در هنگام جابجايي آنها مكانيكي با بالابر يا جرثقال است و نگهداري آنها روي طبقات پالت كه با فاصله كم از كف قرار گرفته است، انجام ميپذيرد.
شيوه جابجايي و نوع تجهيزات بر روي پهناي رديفها مؤثر است؛ ميزان نياز به جابجايي و دسترسي به اشياء ممكن است بر نوع تجهيزات مورد نياز و جاي آنها در مخزن تأثير داشته باشد.
رابطه دسترسي و تراكم
چگونگي دسترسي به اشياء با تراكم آنها در مخزن موزهها رابطه مستقيم دارد، بهطوري كه اشياء درون
جعبهها يا روی قفسهها با قابل ديد و در دسترس بودن آنها رابطه مستقيم دارند.
تغيير از نگهداري اشياء در جعبه به شيوهاي كه در آن اكثر اشياء در معرض ديد است نياز به جاي زياد دارد. اما در مقابل امتيازات فراواني هم دارد.
آسيبپذيري اشياء
اشياي شكستني، آسيبپذير و بسيار با ارزش نياز به حفاظت مضاعف و بيشتري دارند. با تهيه و ساخت جعبههايي که با پوشال، ابری و بالشتکهاي خاص پر شدهاند و از تکان خوردن اشياء جلوگيري بهعمل ميآيد. براي نگهداری بهتر از اين اشياء بايد آنها را در كابينتهاي قفلدار نگهداشت، كـشوهـا را تقسيمبندي كرد تا اشياء در جاي خود ثابت باشند. و زير آنها بالشتكهايي گذاشت تا تكان نخورند.
محدوديتهاي ناشي از ساختمان يا مكان مخزن
بيشتر موزهها در ساختمانهاي قديمي ايجاد شدهاند، به همين علت مخازن آنها برای نگهداری مناسب نيست و بايد در باسازی و مرمت آنها ضوابط و شرايط استانداردهای نگهداری رعايت شود، از جمله:
· رعايت ميزان بار مجاز بر كف يا قفسهها نسبت به وزن و تراكم اشياء و وزن تجهيزات جابجايي در مورد مخازني که در طبقات ساخته شداند.
· تعيين فاصلة مجاز تجهيزات يا لوازم آويختني مثل لولهها، چراغ و ... با اشياء.
· جاهايي كه ستونها اشغال ميكنند نسبت به تجهيزات موجود در انبار و مخزن.
· اختلاف سطح، که ممكن است در جابجايي مكانيكي يا استفاده ازچرخهاي دستي مشکلاتي به همراه داشته باشد.
· تراز بودن كف با توجه بهجاي واحدهاي متحرك مخزن يا استفاده از تجهيزات جابجايي مكانيكي.
· اندازه پهناي درها، وروديها و همچنين به داخل يا خارج باز شدن درها در مخازن موزهها مورد توجه است.
· اندازه فضايي بارگيري و پلهها با توجه به اندازه اشياء و وسايل جابجايي.
· مناسب با وسايل و جرثقالها، از جمله دايره مانند براي دور زدن آنها، عرض دروازها، محدوديت ارتفاع و پاركينگ.
تجهيزات مخازن
انتخاب تجهيزات مناسب از عوامل كليدي در افزايش كارايي مخازن است. بررسيهاي موردي، هم تنوع تجهيزات استاندارد مناسب براي استفاده در موزهها و نگارخانهها را نشان ميدهد و هم نمونة تجهيزاتي را كه براي فراهم آوردن شرايط خاص طراحی شدهاند. قفسهها، کمدها، طبقهها، ريلهاي نگهداري تابلوهاي نقاشي و ... نمونههايي از تجهيزات بهکار رفته در مخازن موزهها است.
معيارهاي اصلي براي طراحي يا تخصيص تجهيزات
1- كاربرد موثر و ظرفيت مخزن
براي استفادة هر چه بيشتر از ظرفيت مخازن، از قفسهها و طبقهها و كشو، روي پايههاي متحرك كه ميتواند باعث صرفهجويي در ظرفيت مخزن و در نتيجه هزينههای تمام شده ساختمان مخزن شود.
يکي ديگر از اين روشها نصب نيم طبقه بين كف و سقف سكوهاي است تا از فضاهای موجود بيشتـراستـفاده شود.
2- ملزومات مجموعهها
· با توجه به حساسيت و ويژگيهای اشياء، تجهيزات استاندارد ساخته شده، استفاده ميگردد.
بهعنوان نمونه، براي نگهداري پارچهها از غلتك، براي پوشاك از آويز لباس، براي اشياء كوچك از كشوهايي كه چند قسمتي هستند و براي اشياء بزرگ و حجيم از پالت ميتوان استفاده كرد.
· تجهيزات مورد استفاده بايد قابليت حفاظت از مجموعهها را داشته باشد، و اشياء و سطوح براق و صاف با ملزومات حفاظتي تماس نداشته باشد.
3- جابجايي اشياء
جابجايي اشياء با توجه به اندازه و وزن آنها بايد با حساسيت و دقت بيشتر انجام گيرد. بهطوری که، اشياء بزرگ و سنگين روي پالتها كاملاً با شيوههاي مكانيزه همخواني داشته باشد. اشياي متوسط را ميتوان با دست يا با ابزار مكانيكي (چرخهای دستی ) جابجا کرد و روي قفسهها و طبقهها يا در كابينتها گذاشت. اشياي كوچك، ظريف و شكستني را نيز با دست حمل ميكنند و دركشو يا كابينت مخصوص نگهداري ميكنند.
4- دسترسي آسان
يكي از مزاياي استفاده از قفسهبندي يا طبقههاي پالت اين است كه اشياء در باز قرار ميگيرند و هم در دسترس هستند و هم در ديدرس. كابينتها با در شيشهاي و كشوهاي داراي رويه شيشهاي بررسي اشياء را در خود مخزن و يا در نگارخانه عمومي براي بازديدكننده فراهم ميآورند بدون آن كه امنيت اشياء به خطر بيفتد.
5- انعطاف پذيری
قفسهها يا طبقههاي متحرك كه به آساني قابل جابجايي هستند كاربرد آنها را نيز در دراز مدت تضمين
میکند. تا بعدها غير قابل استفاده نمانند. برخی از سيستمهاي قابل اتصال، جابجايي قطعات استاندارد، مثل درها و كشوها را ميسر ميسازند.
برنامهريزي براي توسعه مخزن موزهها
از چندين جهت ميتوان به مسئله برنامهريزي براي توسعه مخزن موزه جديد كه هنوز در مرحله برنامهريزي است و همچنين توسعه موزه موجود پرداخت.
يك روش پيشبيني توسعه آتي است که در آن ساختن محلي اضافي در هنگام ايجاد موزه در نظر گرفته ميشود. اين جاي اضافي را ميتوان بهصورت بلااستفاده متصل به مخزني كه در آغاز كار مورد استفاده قرار ميگيرد ايجاد كرد. راه ديگر تامين جاي اضافي آن است كه براي مخزن، ديوارهاي مرتفع طرحريزي ميشود. تا امكان احداث نيم طبقه در آينده وجود داشته باشد. در صورتي كه اين روش اتخاذ شود، حتماً بايد پيشبينيهايي در مورد دستيابي آسان به اين نيم طبقه بهعمل آيد. همچنين بايد مطمئن شد كه اين روش موجب محدوديتهايي در انبار و مخزن موزه نگردد، از مزاياي ديگر استفاده از ديوارهاي بلند در مخزن اين است كه استفاده از سيستم كشويي و طبقهبندي را در حد بالاتري امكان پذير ميسازد.
هر چند كه از اين نوع مخازن نياز به نردبان و خطر سقوط وجود دارد ولي با افزايش فضاهايي كه ايجاد ميشود جبران اين نقيضه نيز بهعمل ميآيد. هزينه تأمين اضافي مخزن را بايد به دقت مدنظر داشت و مورد بررسي قرار داد، زيرا كه ممكن است ايجاد چنين يي به اندازه ساختن ساختماني ديگر كه زمين آن در دسترس است هزينه بردارد. مشكل اصلي در احداث ساختمان اضافي، تأمين بودجه است. معمولاً براي ساختن اولين مرحله ضروري مخزن موزه، پول كافي در دسترس نيست و دشوارتر از آن تأمين پول براي ساختن بنايي است كه جهت رشد مخزن موزه پيشبيني شده است.
روش ديگر، در صورت وجود زمين كافي، برنامهريزي براي توسعه مـخـزن در يي خارج از موزه است. بايد دقت كرد كه جاها و محلهاي جديد به طرزي مؤثر با قسمتهاي اوليه آن مرتبط باشد و آماده سازي آثار هنري و كنترل ايمني فداي ساختن مخازن تازه نگردد.
يك روش ديگر افزايش ظرفيت مخزن، نصب سيستم متحرك با تراكم زياد است كه گاهي مواقع آن را سيستم فشرده مينامند. اين تغيير سيستم حذف بـسياري از راههاي عبوري را كه در مخزن معمولاً وجود دارد امكانپذير ميكند. اين نوع سيستم مستلزم شناخت توانايي تحمل بار زياد توسط ساختمان است. كه اين امر خصوصاً در بناها و ساختمانهاي قديمي حساسيت بيشتري دارد.
راههاي افزايش ظرفيت مخازن موزهها
در هر صورتي يك انبار و مخزن در موزه محدوده ای خاص و تعريف شده است اين محدوده ظرفيت نگهداري اشياء مشخص با ويژگيهاي معيني را دارد و اين ميتوان با استفاده از سيستمهاي انبار با تراكم بالا از قبيل نصب سيستمها روي پايههاي متحرك، با ايجاد تغييرات جزيي از قبيل قرار دادن سطح مياني و ديوارههاي سطح بالا تا حد زيادي افـزايش داد. كه بهرهبرداري از چنين روشهايي در دراز مدت براي موزه به صرفهتر از خريد يا اجاره ساختمان ديگري است كه هزينههاي جاري و هزينههاي نگهداري دارد.
براي افزايش ظرفيت و كارايي تجهيزات مخازن انبارها از تجهيزات و لوازم گوناگون ميتوان استفاده كرد كه از آن جملهاند:
· كشو و طبقههاي جدا شدني براي نصب در داخل طبقات و كابينتها و همينطور قطعاتي براي تقسيمبندي كشوها. اين قطعات باعث ميشوند اشياء كوچك بيشتري در محفظهها جا شوند و نگهداري اشياء كوچك و بزرگ درکنار هم را ميسر میسازند .
· جبعهها و محفظههاي بايگاني در شكلهاي گوناگون براي نگهداري كاغذ و عكس بهصورت افقي يا عمودي. بديهي است که جزئيات، مشخصات و شناسنامه هر يك از اين اشياء را ميتوان در كاتالوگ آنها يافت كه در جعبههاي مخصوص در مجاورت اشياء قرار دارند.
چيدمان اشياء در مخزن
چيدن اشياء درست اشياء در مخزن اهميت فراواني دارد. بهطوری که در برنامههای ساماندهي و بهينهسازی مخازن از الويتهای مجريان اين طرحها است، تا ضمن استفاده بهينه از فضاهاي مخزن، نگهداری اصولی و دسترسي آسان به اشياء فراهم آيد. در اين راستا رعايت نکاتی چند ضرورت دارد؛
· تهيه و ساخت جعبههايی که از نظر اندازه، استقامت و جنس متناسب با اشياء و قفسههای نگهداری باشند.
· تنظيم فاصله بين قفسههاي موجود با توجه به اندازه اشياء و جعبهها
· قرار دادن جعبهها در کابينتها و کمدهای نگهداری بر اساس الويتهاي کاری، بهطوری که اشيايي که نياز به بازديد مداوم دارند، در دسترستر باشند.
· روي هم چيدن جعبهها با اطمينان از استحکام آنها.
کتابشناسي فارسی
- آگراوال، ا.پي، مراقبت و نگهداری اشياء موزهاي، ترجمه زهرا راحت ورنو سفادراني، تهران : انتشارات گروه آموزش ادارة کل موزهها، چاپ اول ، 1363.
- تجهيزات انبارها، ترجمة ا. نيکفرجام، گزارش ماه نشريه داخلي سازمان ميراث فرهنگی، شمارة 11، تهران:
مهرماه 1379، صص 15-14.
- جانسون، ای ورنر – جوآن سی. هورگان، نگاهداری مجموعة موزه در انبار، ترجمة مهرداد وحدتی دانشمند،
تهران: موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگی، 1370.
-شلي، مارجري، مراقبت و نگهداري اشياء هنري، روشهاي بهکار رفته در موزه متروپوليتن، ترجمه زهرا
باستي، تهران: سازمان ميراث فرهنگي، 1375.
